سریع‌ترین مرحله رشد پس از تولد، دوران شیرخوارگی است و تغذیه شیرخواران و کودکان تفاوت‌های زیادی با تغذیه بزرگسالان دارد و نیازهای غذایی آنان باید بر اساس وضعیت رشدشان مورد نظر قرار گیرد.

از لحظه تولد تا پایان شش ماهگی، شیر مادر به تنهایی تمام نیازهای غذایی شیرخوار را تأمین می‌کند و بهترین و کامل‌ترین غذا برای اوست. از 5 تا 15 روزگی به بعد باید کودک را در معرض تابش مستقیم نور آفتاب قرار داد تا ویتامین D مورد نیاز بدن او ساخته شود. در این مدت شش ماه، کودک حتی به آب و یا آب‌قند و یا تغذیه دیگری به‌جز شیر مادر احتیاج ندارد.

آغوز (شیری که چند روز اول بعد از زایمان ترشح می‌شود) با وجود آنکه حجم کمی‌ دارد، برای تأمین نیازهای کودک کافی است. از مزایای دیگر شیر مادر این است که به راحتی قابل هضم بوده، ایجاد حساسیت نمی‌کند و پاک و پاکیزه است. شیر مادر ضریب هوشی کودک را افزایش می‌دهد و از لحاظ اقتصادی نیز مقرون به‌صرفه است. در این مدت هر زمان و هر چند بار که کودک تقاضا کند، باید شیر مادر در اختیارش قرار گیرد.

آغوز(شیر سه روز اول)؛ یک غذای استثنایی
اولین ترکیب غذایی که پستان مادر در چند روز اول بعد از زایمان تولید می‌کند، آغوز نام دارد که تمامی ‌نیازهای تغذیه‌ای نوزاد را برآورده می‌سازد. آغوز خواص ضدمیکروبی و ضدویروسی قوی دارد و مقاومت بدن نوزاد را در مقابل انواع بیماری‌ها بالا می‌برد.

زمان شروع تغذیه با شیر مادر
بهتر است در همان دقایق اولیه و یا ظرف نیم ساعت اول پس از زایمان و حداکثر یک تا دو ساعت اول، تغذیه کودک با شیر مادر آغاز شود. تغذیه انحصاری با شیر مادر در شش ماه اول زندگی، ضامن ارتقای رشد و تکامل کودک است. در این مدت علاوه بر شیر مادر؛ آغوش مادر، استفاده مختصر از تابش مستقیم و بدون مانع آفتاب به بدن، قطره آ+ دی یا مولتی‌ویتامین و برنامه منظم واکسیناسیون؛ از ضروریات و تأمین‌کننده نیازهای غذایی، ایمنی، جسمی، روانی و عاطفی شیرخوار است.

ارزش غذایی شیر مادر
چربی و پروتئین شیر مادر بهتر از هر نوع شیر دیگر هضم و جذب می‌شود. به همین دلیل دردهای قولنجی، نفخ، استفراغ و حساسیت نسبت به پروتئین شیر مادر؛ وجود ندارد. ترکیب شیر مادر هماهنگ با رشد شیرخوار تغییر می‌کند.

چربی شیر مادر در شروع هر وعده شیردهی کم است و سپس میزان آن تدریجاً در شیر انتهایی زیاد می‌شود. شیر ابتدایی تشنگی شیرخوار را برطرف می‌کند و شیر انتهایی کودک را سیر می‌کند.

به سبب ویژگی‌های شیر مادر، شیرخوار پرخوری نمی‌کند و خوب وزن می‌گیرد؛ در نتیجه مبتلا به چاقی ناشی از مصرف شیر خشک که زمینه‌ساز بیماری‌های قلبی- عروقی، مفصلی و دیابت در بزرگسالی است، نمی‌شود.

ضمناً در شیرخوارانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، مشکل افزایش کلسترول در بزرگسالی و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی- عروقی کمتر است.

چند نکته مهم در تغذیه کودک با شیر مادر
1.    نوزاد در رزوهای اول کمی ‌وزن از دست می‌دهد؛ این پدیده طبیعی است و نباید آن را به حساب کمبود شیر مادر گذاشت.

2.    برای تغذیه شیرخوار با شیر مادر بهتر است از تنظیم هر نوع برنامه زمان‌بندی‌شده خودداری شود و شیردهی به محض اظهار تمایل و گرسنگی شیرخوار در هر ساعت و به هر مدت که او مایل است، انجام گیرد.

3.    بهترین راه برای تشخیص کافی بودن شیر مادر، افزایش وزن شیرخوار بر اساس منحنی رشد است که با مراجعه به مراکز درمانی و وزن کردن ماهیانه شیرخوار میسر خواهد شد.

4.    مدفوع شیرخوارانی که از شیر مادر استفاده می‌کنند، شُل‌تر و دفعات آن نیز بیشتر از شیرخوارانی است که با شیر خشک تغذیه می‌شوند.

لزوم شروع تغذیه تکمیلی بعد از شش ماهگی
شیر مادر تا پایان شش ماهگی به تنهایی و بدون اضافه کردن هر نوع غذای کمکی، برای رشد طبیعی شیرخوار کافی است. بعد از شش ماهگی، شیر مادر به تنهایی نیازهای غذایی شیرخوار را برآورده نمی‌کند و لازم است علاوه بر آن، تغذیه کودک با غذاهای نیمه‌جامد نیز شروع شود.

مشکلات زود شروع کردن غذای کمکی
اصولاً شروع غذای کمکی قبل از پایان شش ماهگی به دلیل آماده نبودن دستگاه گوارش شیرخوار، اقدام نادرستی است؛ چون دستگاه گوارش کودک هنوز تکامل نیافته و نیز با کوچک‌ترین آلودگی به علت عدم رعایت بهداشت، امکان ابتلا به عفونت‌ها از جمله اسهال افزایش می‌یابد و باعث کاهش یا توقف رشد شیرخوار می‌شود.

از طرف دیگر، شروع زودهنگام تغذیه تکمیلی سبب کاهش مدت زمان مکیدن پستان مادر و در نتیجه باعث کاهش دریافت شیر مادر می‌شود؛ به‌علاوه ممکن است غذای کمکی در مقایسه با شیر مادر انرژی و مواد مغذی کمتری به کودک برساند که موجب اختلال رشد و نهایتاً سوءتغذیه او می‌شود. همچنین این امر احتمال بروز حساسیت در کودک را افزایش می‌دهد.

چه نکاتی را باید در تغذیه کمکی کودکان رعایت کنیم؟
1.    غذاها نرم بوده و سریع‌الهضم باشند.

2.    مواد اولیه آن در دسترس باشد.

3.    قیمت آن ارزان و مناسب عادت غذایی خانواده باشد.

4.    در حجم کم، مقوی و مغذی باشد.

5.    کاملاً پخته شود و بعد از خنک شدن، مصرف گردد.

6.    تازه و پاکیزه باشد و بهداشتی تهیه شود.

اصولی که در تغذیه تکمیلی باید رعایت شود
1.    موادغذایی باید از نظر مقدار و نوع، به‌تدریج به غذای شیرخوار اضافه شود.

2.    ابتدا از یک نوع غذای ساده شروع شده، به‌تدریج به مخلوطی از چند نوع غذا برسیم.

3.    از مقدار کم شروع و به‌تدریج بر مقدار آن افزوده شود. بین اضافه کردن مواد غذایی مختلف حدود 5 تا 7 روز فاصله لازم است.

4.    اضافه کردن با فاصله یک به یک مواد سبب می‌شود اگر کودک ناسازگاری به یک ماده غذایی داشت، شناخته شود و همچنین دستگاه گوارش کودک فرصت پیدا می‌کند به غذا عادت کرده و طعم غذاهای جدید را بشناسد.

5.    غذا باید ابتدا رقیق بوده و غلظت آن کمی ‌بیشتر از شیر مادر باشد؛ سپس به‌تدریج بر غلظت آن افزوده شود. سفت کردن تدریجی غذا سبب یاد گرفتن عمل جویدن می‌شود.

6.    اگر در شروع غذای تکمیلی، شیرخوار به غذای خاصی بی‌میل بود، در خوردن آن نباید پافشاری کرد؛ می‌توان یک تا دو هفته آن غذا را حذف و سپس مجدد آن را پیشنهاد کرد.

نحوه شروع غذای کمکی
1.    هفته اول ماه هفتم
شروع غذای کمکی با فِرِنی آرد برنج است که با یک قاشق مرباخوری یک‌بار در روز (ظهر) شروع شده و کم‌کم به مقدار و دفعات آن اضافه می‌شود، به‌طوری‌که روز دوم به دو قاشق مرباخوری (یک قاشق ظهر و یک قاشق عصر)، روز سوم به سه قاشق مرباخوری، روز چهارم، چهار قاشق (صبح، ظهر، عصر و شب، هر بار یک قاشق)، روز پنجم 8 قاشق مرباخوری (صبح، ظهر، عصر و شب، هر بار دو قاشق) و روز ششم و هفتم حداکثر به 12 قاشق مرباخوری می‌رسد.

نکته: غذای کمکی حتماً بعد از شیر مادر داده شود.

2.    هفته دوم ماه هفتم
در این هفته می‌توان حریره بادام را به تغدیه کودک اضافه کرد. شروع آن مانند فرنی از یک تا دو قاشق مرباخوری در روز تا روز ششم و هفتم، حداکثر به 12 قاشق برسد. فراموش نشود که در این هفته به‌جای فرنی، حریره بادام جایگزین می‌شود.

3.    هفته سوم ماه هفتم
در این هفته، پوره سبزی‌ها مانند سیب‌زمینی و هویج داده می‌شود.

4.    هفته چهارم ماه هفتم
می‌توان سوپ گوشت را به برنامه کودک وارد کرد. سوپ گوشت در سه تا چهار نوبت در روز بعد از اینکه کودک شیر مادر خورد، به او داده می‌شود. تا پایان ماه هفتم غذاهای کمکی، یکی یکی داده می‌شود و از ماه هشتم می‌توانیم ترکیبی از غذاهای کمکی را در برنامه غذایی کودک وارد کرد.

چند نکته مهم در تهیه سوپ کودک
1.    هر سه روز یک‌بار، یک نوع سبزی جدید به سوپ اضافه کنید. مانند جعفری، گیشنیز، لوبیا سبز، کدو، کرفس، کدو حلوایی و سیب زمینی.

2.    به سوپ کودک نباید نمک، شکر، رُب یا چاشنی دیگری اضافه کرد و برای طعم بخشی به آن می‌توان چند قطره آبلیموی تازه به آن افزود.

3.    سبزی‌هایی چون جعفری و گیشنیز باید در آخرین لحظات پخت به سوپ افزوده شوند و در ظرف نیز بسته باشد تا ویتامین‌های آن از بین نرود.

4.    همراه با سوپ، می‌توانیم به کودک ماست هم بدهیم.

5.    برای تنوع بخشیدن به سوپ کودک می‌توان از جو، بلغور گندم و یا رشته فرنگی که قبلاً پخته و نرم شده‌اند، کمی‌به سوپ اضافه کنیم.

5.    دو هفته اول ماه هشتم
در این دو هفته ضمن دادن سوپ، فرنی یا حریره بادام، زرده تخم‌مرغ هم به رژیم غذایی شیرخوار اضافه می‌شود. بنابراین در این سن به کودک باید پنج وعده غذا داده شود. بدین ترتیب که صبح، زرده تخم‌مرغ، ساعت 10 صبح، سه قاشق مرباخوری حریره بادام، ظهر 3 تا 6 قاشق سوپ، عصر مجدداً 3 قاشق فرنی یا حریره و در شب دوباره 3 تا 6 قاشق غذاخوری سوپ به کودک داده شود.

6.    دو هفته دوم ماه هشتم
برای تنوع بخشیدن به غذای کودک باید هر چند روز یک بار مواد تشکیل‌دهنده سوپ را تغییر داد. هر سه روز یک‌بار می‌توان جو و گندم یا بلغور آنها و یا رشته‌فرنگی را که قبلاً پخته و نرم شده است، به اندازه یک تا دو قاشق مرباخوری به سوپ افزود.

بعد از اضافه کردن این مواد بهتر است به اندازه یک قاشق مرباخوری کره یا روغن مایع به سوپ اضافه کرد. افزودن کره به غذا، به‌ویژه برای شیرخوارانی که رشد کافی ندارند، جهت کمک به رشد آنها ضروری است.

7.    دو هفته اول ماه نهم
از 9 ماهگی می‌توان حبوبات را به سوپ اضافه کرد. معمولاً از عدس و ماش که هضم راحت‌تری دارند، شروع کنید. در صورت امکان می‌توان از جوانه عدس یا ماش نیز استفاده کرد. در مورد سایر حبوبات مانند لوبیا چیتی و قرمز و ...، بهتر است قبلاً آنها را خیس کرده، بعد از پختن به سوپ کودک اضافه کرد.

8.    دو هفته دوم ماه نهم
در این سن با استفاده از میوه‌های فصل، آب‌میوه تازه تهیه کنید و به کودک بدهید. ابتدا از یک قاشق مرباخوری در روز همراه با یک قاشق مرباخوری آب جوشیده سردشده شروع کنید تا کم‌کم، به 6 قاشق مرباخوری آب‌میوه خالص برسد. آب‌میوه را می‌توان بعد از فرنی یا حریره، ساعت ده صبح داد.

9.    دو هفته اول ماه دهم
از ماه دهم می‌توان به جای آب‌میوه، خود میوه را به کودک داد. برای این کار باید از یک قاشق مرباخوری میوه‌های فصل (هلو، سیب، موز و ...) شروع کرد و مقدار آن را به 3 قاشق مرباخوری رساند.

مقدار میوه را به‌تدریج زیاد کرده و به 5 تا 6 قاشق مربخوری در روز برسانید. در این زمان می‌توان برحسب اشتهای کودک به مقدار سوپ او، به میزان 6 تا 10 قاشق مرباخوری در صبح و شب بیفزاییم. همچنین کودک را می‌توان با غذاهایی که قادر است به دهان ببرد و اصطلاحاً غذاهای انگشتی نامیده می‌شوند، آشنا کرد. از آن جمله می‌توان به نان، بیسکوئیت ساده، ماکارونی پخته، کوفته قلقلی، تکه‌های سیب زمینی پخته و ... اشاره کرد.

10.    دو هفته دوم ماه دهم
در این زمان علاوه بر تنوع بخشیدن به سوپ کودک، می‌توان از قسمت‌های نرم غذای سفره خانواده؛ مانند کَته نرم که همراه با تنظیف در آب گوشت یا مرغ پخته شده، همراه با خود گوشت استفاده کرد.

11.    ماه یازدهم و دوازدهم
تنوع غذای کودک را رعایت کرده و با توجه به اشتهای کودک بر مقدار غذای هر وعده او اضافه نمایید. تا قبل از یک سالگی اگر از غذاهای خانواده برای تغذیه کودک استفاده می‌کنید، قبل از افزودن نمک و چاشنی، غذای کودک را سرو کنید.

چه مواد غذایی را به کودک زیر یک سال نباید داد؟
به‌طور کلی تا یک سالگی مصرف ماهی، عسل، پنیر، سفیده تخم‌مرغ، شکلات، بادام‌زمینی، میگو، نمک و ادویه‌جات، تُرشی‌ها، نوشابه‌های گازدار، آبمیوه‌های صنعتی، خربزه، کیوی، انواع توت، نخود و لپه و اسفناج توصیه نمی‌شود.

برخی نکات تکمیلی و حایز اهمیت دیگری نیز در رابطه با تغذیه کودکان و شیرخواران وجود دارد که در یادداشت‌های آتی به آن پرداخته خواهد شد.

* مشاور تغذیه و رژیم‌درمانی/ کارشناس تغذیه و رژیم‌درمانی